سەرچاوەی
فەلسەفەی مارکسیزم ــ لینینیزم ، ناکۆکیەکانی نێوان عەقڵگەرایی و ھەستگەراییە کە
لە شەڕی ڕوحانیەکان و سروتگەراییەکانەوە ، سەرچاوە دەگرێت . بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ،
ئەو فەلسەفەیە ، تێکەڵیەکە لە عەقڵگیرایی و ھەستگەرایی .
مارکسیزم ــ لینینزم ، لە تێڕوانینە
دیالێکتیکیەکەیدا ، دەچێتەوە سەر ھەمان دیالێکتیکی ھیگل ، ئەمە ئەگەرچی بەوەھم وای
دادەنێن گوایە دیالێکتیکی ئەمان ماتریالیستانەیە، وە لە ھەستگەراییەکەیشدا دەچنەوە
سەر فەلسفەکەی فیۆرباخ .
لەتێڕوانینە چەوتەکانی فرێدریک ئینگێڵسدا [
١٨٢٩ــ ١٨٩٥ ] ، سێ پێکھاتەکەی دیالێکتیک ، لە گووتەو تێگەیشتنی فەلسەفیەوە ،
دەکرێنە یاسا . بەلای ئەوەوە ، یەکێتی دژەکان ، گۆڕانی چەندایەتی بۆ چلۆنایەتی ،
وە نەفییکردنی نەفی ، یاسای سروشتین نەک تەنھا تێبینیەکی فەلسەفی . ئەودەڵێت :
[ دیالێکتیک ھیچ نیە زانستی گشتیی بزووتنەوە و
پێشکەوتنی سروشت و کۆمەڵگای ئینسانی و بیری مرۆڤ نەبێت ] ــ ئینگلێڵس ، ئەنتی
دۆھرینگ ــ .
بەکورتی ڕەخنەی ھاوبەش لەسەر ئیگێڵس ، بلیخانۆف [ ١٨٥٦ ــ ١٩١٨ ] ، [ لینین [ ١٨٧٠
ــ ١٩٢٤ ] ، گەڕنەوەیانە بۆ ماتریالیزمی میکانیکی سەدەی حەڤدەھەم . ئەوان ھەموویان
، بەبێ ئەوەی زانای سروشتی بن ، لە زانستی سروشتییەوە دەست پێدەکەن نەک لە زانستی
مێژووییەوە ، لەچەرخی زانستی میکانیکاوە دەست پێدەکەن و فەلسەفەیەک لە ماتریالیزمی
ئەو دەمەو دیالێکتیکی ئاڵمانی دروتدەکەن . دیالێکتیکیش ھیچ نیە چەند تێبینیەکی
فەیلەسەفانە نەبێت لەسەر شتەکان کە دەکرێت لە چەند حاڵتێکی ھەستیاریی تایبەتدا ،
پرلکتیزە بکرێن ، باشترین نموونەی ئەمەش ئەو نموونە ھیگڵیەیە کەباس لە وەرچەرخانی
ئاو دەکات بۆ ھەڵم لە پلەیەکی دیاریکراوی گەرمیدا .
ھەربەم جۆرە ، مارکسیزم ــ لینینزم ، نەک ھەر
ھیچ شتێکی تازەی نەخستە سەر بیری ئینسانی ، بەڵکو بەھەنگاوێکی گەورە بیری ئینسانی
دەگێڕێتەوە بۆ دواوە ، بۆ زانستی میکانیکی ، بۆ ماتریالیزمی عەینی ، بۆ سەدەی
حەڤدەھەم ، ببڵام بە شێوەیەکی تەواو شێواو ، ئەمەش تێڕوانینێکە لە بارو زروفێکی
مێژوویی ئاڵمانی و ڕووسیی ھاوشێوەدا . ڕیشەی ئەو فەلسەفەیە ھەرگیز ناچێتەوە سەر
زانستی مێژوو کە لە گەشەی ئابووریی ئینگلیزی و فەرەنسیەوە سەرچاوە دەگرێت .
بەلای ئینگێڵس و لینینەوە ، دیالێکتیک بە تیوری
مەعریفە ــ ئابستمۆلۆژی ــ لێکدەدرێتەوە . وە ھەرچی دیالێکتیکە ، تێبینیەکی دینی
کۆنی ناو ئایینە ڕۆژھەڵاتیەکانە کە دووبارە لە یەکێتی دژەکاندا دەچێتەوە سەر ھەمان
باوەڕی [ ھێزی خێر ] و [ ھێزی شەڕ ] . ناکۆکی دژەکان کە ھیگڵ لە ئەفلاتوون و
ئینگێڵس لە ھیگڵی قەرز دەکات و دەیکاتە یاساش ، ھیچ نیە ھەمان خێر و شەڕی ناو
ئاینە ڕۆژھەڵاتییەکان نەبێت ، بەڵکو ئەوە لاھووتێکی بێگەردە . ئەوی ئینگێڵس ناوی دەنێت یاساکانی دیالێکتیک
، ئەوانە بە ھیچ جۆرێک ، دەرئەنجامی ماندووبوون و کۆششێکی زانستیانەی تاقیگەیی نین
، بەڵکو تەنھا تێبینیەکی فەیلەسەفانەن لەسەر چۆنێتی جووڵەی شتە بەرچاوەکان ، ئەو
تێبینیانە ھەرگیز لە ڕەگەزی پێکھێنەری دیاردەکانەوە ، سەرچاوە ناگرێن .
دیالێکتیک دەشێت بەسەر ھەندێ حاڵەتی تایبەتدا
بچەسپێت ، بەڵام مادام بەسەر ھەموو حاڵتێکدا ناگونێت ، ئەوا ھەرگیز خەسڵتی یاسا
ناگرێتە خۆ ، ھرگیز بە یاسا دانانرێت لەسەری ئینگێڵسدا نەبێت . دیالێکتیک یاسانیە
، بەڵکو تێتێگەیشتنێکی فەلسەفیە ، ئامرازێکی فەلسەفیە ، تێبینی فەیلەسوفە لەسەر
چۆنیەتی بزوە و شیکردنەوەی شتەکان . بەمەش مەبەستمان ئەوەیە دیالێکتیک دەستکەوتی
تاقیکردنەوەیەکی زانستیانە نیە لەسەر دیاردەکان . ئەگەر تێبینیەکی دیالێکتیانەش
لەگەڵ دیاردە بەرچاوەکاندا یەکیگرتەوە ، وەک گۆڕنی ئاو بۆ ھەڵم ، ئەمە مانای
ئەوەنیە دیالێکتیک بەسەر ھەموو حڵتێکی تریشدا دەچەسپێت , بۆیە ھرگیز دیالێکتیک
خەسڵتی یاسا ناگرێتە خۆ . یاسا لە سروشتدا نەگۆڕە ، ملکەچی ھیچ گۆڕانکاریەک نیە ،
بۆ نمونە یاسای جوڵی ماددەی نیوتنی ، یان ڕاکێشان . بەپێچەوانەوە ، یاسا
ئابووریەکان ، ھەمیشە لەگۆڕان و جوڵەدان ، لەگەڵ جووڵەی مێژوو . بیرکردنەوە و
لێکدانەوەی دیالێکتیکیانە ، ھەر لەسەر ھەمان تەرزە لە ھەموو حاڵتەکاندا ، وە وەک
یەک ، ھەموو شتێک دەگرێتەوە . بۆیە ھەرگیز بە دەرئەنجامێکی دروست ناگات لە
شیکردنەوەکانیدا . بۆ نموونە : دەرئەنجامێکی یاسای دانیشتوان ھەمیشە و لە ھەموو
سەردەمێکدا وەک یەک نین ، بەڵام تێبنیەکانی دیالێکیک لە ھموو حاڵێکدا ھەر ھەمان
تێبینیە ، بۆیە ھرگیز ناتوانێت چارەسەری بابەتێکی تاقیگەیی لەم جۆرە بکات .
دیالێکتیک چارەسەرێکی فەلسەفیانەی بابەتەکان
دەکات ، وە ھەرگیز ناتوانێت دەستبەرداری ھەنگاوە لۆژیکیەکان ببێت ل لێکدانەوە و
شیکردنەوەدا , بۆیە بە ھیچ دەرئەنجامێک ناگات تەنیا خوولانەوە نەبێت بەدەوری
دیاردەکاندا .
دیالێکتیک لەیەک تاکە ڕەھەندەوە سەیری جیھان
دەکات ، ئەویش ھەر چونە پێشەوەیە لەسەر تەرزی ١ ، ٢، ٣ ، ...، واتە دیالێکتیک بیرکردنەوەیەکی
لۆژیکانەیە . ئە لە کاتێکا زانست ڕەھەندی ھەمەجۆرەی لبەردەمدایە ، واتە دەتوانێت
لە خاڵی سێیەمەوە دەست پێبکات نە یەکەم .
دیالێکتیک دەبێ بڵێت : یەکێتی دژەکان [ ١ ] ،
گۆڕانی چەندایەتی بۆ چۆنایەتی [ ٢ ] ، نەفبکردنی نەفی [٣ ] . ئەمە تاگە ڕھەندی بەردەم ئەم لێکدانەوە
فەلسەفیەیە .
زانست بەم جۆرە کار نامات ، بەڵکو لە نێوەندی
ژمارەیەک ڕھەندی ھەمەجۆردا ، کارەکانی ئەنجامەدات , ئەگەر وانەبێت بۆنموونە ، چۆن
لەیاسای دانیشتوان دەگەین وەک یەکێک لە یاسا مێژووییەکان . یاسای دانیشتوان
جۆراوجۆر لێکدەدرێتەوە ، بۆیە دیالێکتیک ھەرگیز ناتوانێت دەرئەنجامێکی دروست لەو
جۆرە لێکدانەوە جیاوازانە وەربگرێت ، ئەمە ئەگەرچی دیالێکتیک بەزانستی زانستەکان
دەژمێردرێت لە فەلسەفەی مارکسیزم ــ لینینزمدا .
مالتۆس [ ١٧٦٦ ــ ١٨٣٨ ] قەشە و تیۆرناسێکی
ئنگلیزیە ، وا دەبینێت توانای بەرھەمھێنانی پێویستیەکانی ژیان لە کۆمەڵگاوە ،
کەمترە لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانیشتوان . ئەم تیۆریە دەکەوێتە سەردەمی ھۆکارە
سەرەتاییەکانی سەرھەڵدانی تەنگوچەڵمەی ئابووری کە ھەژاری و بێکاری بەدوای خۆیدا
دێنێت . ماڵتۆس ھیچ پەیوەندیەک لە نێوان سیستمی خاوەندارێتی تایبەی و ھەژاری و
بێکاریدا نابینێت . ئەو وادەبینێت ئەوە ناکۆکی نێوان زیادبوونی دانیشتوان و
دەستنەکەوتنی سامانی پێویستە بۆ ژیانی کۆمەڵگا .
دیالێکتیک وە یان لۆژیکی دیالێکتیکی چی لەمە
تێدەگات ؟ چۆن ئەو زلنیاریە یەک ڕھەندە دەتوانێت لەم بابەتە ھەمەڕەھەندە بدوێت ؟
چۆن دیالێکتیک دەتوانێت ڕاوێژی مالتۆس بکات ؟
بەھیچ جۆرێک دیالێکتیک ــ فەلسەفە ، عەقڵ ،
عەقلی بێگەرد ــ لەم بابەتە تاقیگەییە ناگات . ئەمە بابەتی زانستی مێژووە .
ڕەھەندە جیاوازەکانی ئەم باسە ئەمانەن : خاوەندارێتی تایبەتی . بەڵام خاوەندارێتی
تایبەتی لە ھەمەە سەردەمێدا نابێت ھۆکاری تەنگوچەڵمەی ئابووری . تەنگوچەڵمەی
ئابوریش ، دەرئەنجامی کەمی سامانیە وەک مالتۆس باسیلێوە دەکات ، بەڵکو
بەپێچەوتنەوە ، دەرئەنجامی زێدەیە لە بەرھەمھێنان . بێکاری دیاردە ی ھەموو سەردەمە
مێژووییەکانیە ، بەڵکو دیاردەیەکی تایبەتە بە کۆمەڵگای سەرمایەداری .
لێکدانەوە و شیکردنەوە و چارەسەری ئەم ڕە ھەندە
ئابوری و کۆمەڵایەتیە جیاز\وازانە ، کاری زانستی مێژووە نەک فەلسەفە و ئامرازە
عەقڵیەکان : دیالێکتیک ، لۆژیک ، وەیان ھەستەکان , ئەگەر میتۆدی عەقڵگەرای یان
ھەستگەرایی بەکاربھێنین ، ئەوا ھەرگیز ناتوانین بەرھەڵستی مالتۆس بکەین ، بەتایبەت
لە و کاتەدا کە دەتوتنین ب لۆژیکی عەقڵی بیسەلمێنین : ھۆکاری ھەژاری ، ناکۆکی
نێوان زیادبوونی دانیشتوان و دەستنەکەوتنی سامانی پێویستە بۆ گوزەرانی کۆمەڵگا
بەڵام بەپێچەوانەوە ، ھەرکات پەنامانبردەبەر
زانستی مێژوو نەک فەلسەفە و ئامرازە لاوازەکانی ، نەک لۆژیکی دیالێکتیکی ، ئەوا
زۆر ئاسان دەبینین مالتۆس لەو یاسا ماتتریالیتیانوە دەستپێناکات کە دەبنە مایەی
ھەژاری ، بەڵکو لە دیاردە ماتریالیستیە بەرچاوەکانەوەدەستپێدەگات بۆیە دەبێت وەک
پێویست دەرئەنجامێ بداتە دەست کە لە دواییدا دەسەڵات ، وەک یەکێک لە
ئایدیۆلۆژیاکانی خۆی بەکاری بھێنێت بۆ خۆپاراستن لە ھەڕەشەیەکی کۆمەڵایەتی کە
ڕووبەڕووی دەبێتەوە ، ھەڕەشەیەک کە لە ئەسڵی گرفتە واقیعیەکانەوە سەرچاوە دەگرێت .
گرفت لە بەرھەمھێنانی ساماندا نیە ، بەڵکو لە دابەشکردنی سامان و بەشداریکردنی
تاکەکانی گۆمەڵگادایە لە بڕیارداندا سەبارەت بەژیانی خۆیان .
فەلسەفەی مارکسیزم ــ لینینیزم ، ھەروەک ھیگل و
فیۆرباخ ، لە عەقڵ و ھەستەکاندا بۆ دەرخستنی مەعریفە و لە کۆمارێکی شێوە ئەفلاتوونیدا
بۆ چارەسەری گرفتە مرۆڤایەتییەکان دەگەڕێت . ئەگەر وەڵامی ئەم تێزەی مالتۆس
بداتەوە ئەو لەبەرھیچنیە تەنھا لەبەرئەوە نەبێت کە بێئاگا ، تێکەلەیەکیان لە (
فەلسەفەی ماتریالیزمی دیالێکتیکی ) و ( زانستی ماتریالیزمی مێژوویی دروستکردووە .
بەڵام لە ھەموو حاڵێکدا ، ئەم تێزانە لەگەڵ
ھەرەسی دەوڵەتی سۆڤێتیدا ، ھەرەسیان ھێنا و چیتر لەگەڵ مێژوودا نەڕۆیشتن .
رۆشنبیری کوردییش ، لە سەردەمی نێیدا ، واتە سەردەمی دوای داڕمانی ئیمپراتۆریەتی
سۆڤێتی و پاشەکشەی یەکجارەکی مارکسیزم ــ لینینیزم ، لە لیبرالیزمدا دەکەوێتەگەڕان
بەدوای ئەو کۆمارە ئەفلاتوونیەدا , بەڵام لەگەڵئەوەشدا ، دەستبەرداری میتۆدی
دیالێکتیکی نەبووە ل تێڕوانینەکانیدا بۆ جیھان ، ئەمەش بە تێزەکانی بەختیارعەلیو
فاروق ڕەفیقەوە دەبینرێن .
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق